Trwałość zdjęć to temat niezwykle ważny. W końcu wszyscy chcielibyśmy, by nasze zdjęcia przetrwały dłużej niż kilka lat. Dla wielu osób sięgających po techniki historyczne ich wysoka trwałość stanowi jeden z powodów, dla których wybierają tą właśnie metodę pracy. W końcu wszyscy wiemy, w jak dobrym stanie przetrwały do naszych czasów zdjęcia pochodzące z wieku dziewiętnastego czy z połowy wieku dwudziestego (odpowiednio technika solna czy albuminowa i żelatynowo-srebrowa) i bardziej lub mniej świadomie liczymy, że nasze zdjęcia będą równie trwałe. Zapominamy przy tym, że trwałość zdjęć w co najmniej równie dużym, a często nawet większym stopniu niż od wybranej techniki zależy od naszego z nimi postępowania zarówno w trakcie tworzenia odbitek, jak i po ich wykonaniu. To, jakich użyjemy materiałów, jak przeprowadzimy obróbkę stanowić będzie o różnicy pomiędzy zdjęciem, które przetrwa wieki, a konserwatorskim koszmarem, który zacznie znikać w pierwszej dekadzie swojego istnienia. Warto tu pamiętać, że znakomita część polskiej fotografii z ostatniego siedemdziesięciolecia taki konserwatorski koszmar stanowi.
Starannie wykonana odbitka tonowana złotem będzie cieszyć przez wiele lat.
Przyjrzyjmy się zagadnieniom związanym z trwałością odbitki na przykładzie papieru solnego, techniki z jednej strony bardzo delikatnej i wrażliwej na destruktywne czynniki, z drugiej pozwalająca na stworzenie odbitek, które w stanie niemal niezmienionym przetrwają znacznie ponad sto lat.
Jakie czynniki wpływają na deteriorację odbitki?
Przede wszystkim, działające na odbitkę powietrze i znajdujące się w papierze związki niszczące drobinki srebra takie, jak związki siarki. Trzeba tu pamiętać, że drobinki srebra tworzące obraz w technice solnej są doprawdy mikroskopijne, o wiele mniejsze niż w przypadku zdjęć na papierach żelatynowo srebrowych. Oznacza to, że powierzchnia cząsteczek srebra wystawiona na działanie powietrza jest w tym wypadku o wiele większa niż w fotografii żelatynowo srebrowej, a to z kolej powoduje, że są one o wiele łatwiejsze do uszkodzenia.
Drugim powodem jest rozkład podłoża, na którym powstało zdjęcie. W końcu, jeśli rozpadnie się papier, nie będzie miało znaczenia to, czy drobiny srebra uległy wcześniej uszkodzeniu, czy też nie. Oczywiście, zanim papier rzeczywiście się rozpadnie, rozwijające się w nim grzyby i powstający w wyniku jego rozkładu kwas i tak zniszczą obraz.
Kolejnym, niezwykle ważnym czynnikiem niszczącym zdjęcie są zanieczyszczenia pozostałe w papierze po jego obróbce, głównie związki siarki, które w znakomitym stopniu przyspieszają niszczenie odbitki.
Świadomie pomijam tu światło, bo ciężko przecież oczekiwać, że zdjęć nie będziemy pokazywać. Warto natomiast zastanowić się, czy najcenniejsze odbitki powinny wylądować na nasłonecznionej ścianie, czy może w odpowiednim albumie bądź papierowej obwolucie.
Co, jako twórcy, możemy zrobić by zwiększyć trwałość zdjęć?
Po pierwsze, wybrać odpowiedni papier. Nie, nie wystarczy jakikolwiek papier ani najtańszy papier jak swego czasu doradzał mi ‚doświadczony w pracy z papierem solnym’ fotograf. Jeśli zdjęcia mają być trwałe, powinny powstać na papierze wykonanym w całości z alfa celulozy, innymi słowy na papierze bawełnianym. Warto tu zwrócić uwagę, że nie wystarczy, by był to papier bezkwasowy; po odpowiednich modyfikacjach chemicznych udaje się stworzyć papiery bezkwasowe całkowicie wolne od bawełny tyle, że nie będą one miały podobnej trwałości. Oczywiście papier kosztuje i musimy zdecydować, czy nasze zdjęcia warte są pieniędzy, które trzeba wydać na odpowiednie podłoże. Nie będzie to być może majątek, ale suma będzie z pewnością kilka razy wyższa, niż w przypadku tanich papierów przeznaczonych do nauki. Osobiście problem rozwiązuję w ten sposób, że do nauki, ćwiczeń i testów korzystam z papierów tanich, nie przejmując się przesadnie ich trwałością, ale do wykonania właściwych odbitek przeznaczam już wyłączenia papiery najwyższej klasy.
Musimy zadbać też o odpowiednio staranną obróbkę naświetlonego zdjęcia. Oznacza to zarówno maksymalną staranność na każdym etapie, ale również nie pomijanie żadnego z etapów składających się na pełną, prawidłową obróbkę zdjęcia. Każdy etap powinien trwać właściwą ilość czasu; jego skrócenie prowadzić będzie do utraty trwałości obrazu. Podobnie przedłużenie może mieć podobny efekt ponieważ może spowodować osłabienie papieru. Dotyczy to szczególnie płukania zdjęcia, a więc procesu usuwającego z odbitki niepożądane substancje, pozostałości obróbki. Warto też ostateczne płukanie odbitki zakończyć testem na obecność utrwalacza, co pozwoli uzyskać pewność, że faktycznie został on we właściwym stopniu usunięty z papieru.
Podstawą dla stworzenia trwałych odbitek jest dobrej jakości papier
Należy również bezwzględnie pamiętać o tonowaniu odbitki.Warto tu zwrócić uwagę, że chociaż tonowanie złotem wpływa na kolorystykę odbitki generalnie ją poprawiając, podstawowym jego celem jest nadanie zdjęciu wyższej trwałości. Niestety, jest to proces bardzo kosztowny, ale niezbędny, jeśli zdjęcia nasze mają charakteryzować się odpowiednią trwałością. Dla celów archiwalnych zdjęcia należy tonować złotem, platyną lub palladem każdorazowo dbając o prawidłowy czas tonowania.
Równie ważne jest prawidłowe przeprowadzenie procesu utrwalania korzystając każdorazowo ze świeżego roztworu tiosiarczanu sodu. Czasu utrwalania nie należy skracać ani przedłużać; zbyt krótkie utrwalanie spowoduje, że w zdjęciu pozostaną resztki światłoczułego chlorku srebra. Zbyt długie może doprowadzić do uszkodzenia obrazu. Utrwalacza nie należy też nadmiernie eksploatować; spracowany utrwalacz nie tylko nie jest wystarczająco skuteczny, może też spowodować skażenie zdjęcia.
Po utrwaleniu należy zadbać o odpowiednio dokładne płukanie zdjęcia. Aby nie przedłużać tego procesu przesadnie, co może powodować osłabienie stanowiącego podłoże zdjęcia papieru, należy korzystać ze środków przyspieszających płukanie. Po zakończeniu obróbki warto też wykonać prosty test potwierdzający, czy płukanie było wystarczająco dokładne.
Warto także rozważyć woskowanie lub werniksowanie zdjęcia. Wbrew pozorom były to procesy bardzo w przeszłości popularne. Posiadają one dwie zalety. Po pierwsze odcinają dopływ powietrza do tworzących obraz drobinek srebra zapewniając im tym samym wyższą trwałość. Po drugie, w znakomitej większości przypadków woskowanie obrazu bądź pokrycie go werniksem ma bardzo korzystny wpływ na jego wygląd podnosząc intensywność cieni, poprawiając tonalność obrazu i zwiększając kontrast. Można do tego celu użyć którejś z past do woskowania dostępnych w Szlachetnej Fotografii.
Ostatnią rzeczą, która ma wpływ na trwałość obrazu jest to, jak postępujemy z nim po zakończeniu właściwej pracy nad przygotowaniem odbitki. Jeśli zdecydujemy się, wzorem dawnych fotografów, podkleić nasze zdjęcie tekturą, powinniśmy zadbać, by była to tektura przyzwoitej jakości, bezkwasowa, najlepiej tektura konserwatorska. Do podklejania zdjęcia należy użyć odpowiedniej pasty konserwatorskiej, która nie będzie miała negatywnego wpływu na trwałość naszej fotografii. Warto pamiętać, że jednym z ważniejszych powodów występowania problemów z trwałością dawnych zdjęć jest właśnie kiepska jakość kartoników, na których były podklejane bądź też użytego do ich łączenia kleju.
Jeśli zdecydujemy się pokazywać zdjęcia w passe partout, powinna to być dobrej klasy tektura, koniecznie bezkwasowa. Samego zdjęcia nie wolno do passe partout przyklejać. Zamiast tego zdjęcie należy w passe partout zamocować za pomocą odpowiednich narożników wykonanych z folii Mylar lub Melinex, które pozostaną obojętne dla fotografii. Oczywistym powinno być (a niestety nie jest), że zdjęć nie wolno dotykać gołymi dłońmi.
Opisana powyżej staranność bądź jej brak zadecydują o tym, czy trwałość naszych zdjęć będzie zadowalająca. O ile starannie wykonane zdjęcia zrobione na dobrym papierze przetrwają bardzo bardzo długo o tyle zdjęcia zrobione niestarannie i na byle czym mogą okazać się być niemal równie nietrwałe jak współczesna fotografia powstająca w mini labach w ekstremalnych przypadkach ulegając deterioracji przed upływem dziesięciu lat, w czasie których twórca zwyczajowo powinien sprzedaną odbitkę wymienić.